Corona en economie en ethiek

De economie gaat vaak uit van rationele wezens die hun eigenbelang nastreven. Althans in de karikaturale variant van economie, zoals zo vaak bekritiseerd door niet-economen. We weten in de economie al lange tijd dat mensen niet altijd rationeel zijn en ook om belangen van anderen geven. Het grappige is dat mensen juist vaak wél rationeel zijn en aan hun eigenbelang denken. Verlaag de prijs van tomaten met 30% en er worden meer tomaten gekocht. Het vakgebied Economie en ethiek analyseert onder welke omstandigheden mensen aan anderen denken en in welke situaties eerder aan zichzelf. Het is boeiend te zien wat dit betekent voor het coronavirus.

Drie drijfveren

Je kunt ethische gedragingen van mensen in drie groepen, drijfveren, indelen: je hebt mensen die aan zichzelf denken, mensen die aan anderen denken en ‘wederkerige’ mensen. Die laatste denken aan anderen maar alleen als anderen ook aan hen denken en vice versa.

Niemand is puur een van deze archetypes. Afhankelijk van de omstandigheden zijn we soms geneigd de een en soms de ander te zijn. Al zijn sommige mensen wel meer geneigd naar de extremen te buigen. Holleeder zal niet extreem vaak een oud vrouwtje helpen bij het oversteken (behalve om haar van haar geld te helpen) en Nelson Mandela offerde zich langdurig op in dienst van het algemene belang.

Ethiek helpt om belangenconflicten te verminderen. De meeste mensen zijn in bepaalde mate wederkerig. Ze zullen minder hamsteren als ze weten dat andere mensen ook minder hamsteren. Ze houden afstand als andere mensen ook afstand houden. Ze helpen een oude buurvrouw als die dankbaarheid toont. Goed voorbeeld doet volgen, maar helaas geldt dat ook voor slechte voorbeelden. Denk maar eens aan Pinkpop als aan het einde van de dag het festivalterrein in een plastic soep verandert. Dan gooi je je plastic bierglas er ook maar bij.

Uit balans – kuddegedrag

De grootste bedreiging bij corona, zelfs als de meeste mensen wederkerig zijn, is kuddegedrag. Dat zien we het meest duidelijk naar voren komen bij het hamsteren, maar er zijn meer voorbeelden. Zo zijn er mensen die oproepen om het vertrouwen in cruciale instituties als het RIVM op te zeggen (zoals enkele duizenden eencelligen op Twitter via een petitie probeerden), maar dan raakt de maatschappij ontwricht.

Weer in balans

Wat kunnen we doen om ethisch gedrag aan te moedigen en onethisch gedrag te ontmoedigen? Er zijn drie instituties die elkaar versterken. Allereerst de overheid: als het kabinet en de betrokken instellingen (het RIVM, de politie, de zorg) het goede voorbeeld geven, dan stijgt de kans dat burgers zich ethisch gedragen.

Wat betekent het goede voorbeeld geven? Eerst uitleggen wat het algemene belang is, dan de gewenste gedragingen duidelijk maken en vervolgens zelf het goede voorbeeld geven. Dat laatste ging in het begin pijnlijk mis toen Mark Rutte in een epic fail eerst opriep geen handen te schudden en een paar minuten later zelf RIVM-er Jaap van Dissel de hand schudde. Oeps. Later herpakte de premier zich.

De markt kan bijdragen wanneer bedrijven zelf maatregelen nemen die toegesneden zijn op hun specifieke situatie. Niet alle heil kan van de overheid komen. Ook kunnen marktpartijen op de situatie inspelen door nieuwe producten te ontwikkelen die ethisch gedrag bevorderen. En de farmaceutische industrie kan zich van de goede kant laten zien door dit keer niet de hoofdprijs te vragen voor hun medicijnen.

Beter weten

Tot slot, een ethisch aspect van deze crisis dat mij persoonlijk nogal stoort. Het valt op dat veel mensen klagen over de overheid, dan wel beter lijken te weten wat verstandige maatregelen zijn. Neem Geert Wilders, die een recente persconferentie van de premier vaag vond. Zijn tweet luidde: “Mensen snappen niks van die ingewikkelde persconferentie van vier ministers tegelijk. Wel naar buiten maar niet samen, maar kinderen wel samen buiten spelen? Geen samenkomsten ook onder 100 personen meer, maar wel schoolexamens? “

Het gaat mij niet om Wilders, maar om het simpele feit dat mensen zelf ook wel kunnen bedenken dat het nu niet slim is samen te scholen. Iedereen heeft daar een eigen verantwoordelijkheid in en mensen mogen - binnen grenzen - eigen ethische keuzes maken. Zolang dat gebeurt, komt het echt wel goed.

Deze blog is onderdeel van de categorie